ماِئوئیسم وانقلاب چین
مائو در سال ۱۹۶۶ انقلاب فرهنگی چین را که بزرگ‌ترین و اساسی‌ترین کشمکش قدرت در حزب کمونیست چین بود به رهبری همسرش جیانگ چین برپا کرد و ارتشی به نام گاردهای سرخ را برای حمایت از مائو از دانشجویان و دانش‌آموزان بر پا کرد. چهره‌های میانه رو حزب اخراج شدند. در سال ۱۹۶۸ مائو نام مرد برتر چین را از آن خود کرد. گاردهای سرخ در سال ۱۹۶۹ به دست ارتش چین سرکوب شد. انقلاب فرهنگی چین اشتباهی استراتژیک محسوب می‌شود.
از سال ۱۹۵۶، حزب کمونیست چین به دلیل فقدان تجربه کافی در جریان رهبری اقتصادی و نوسازی چین اشتباهاتی مرتکب شد. در قحطی چهار سالهٔ ۱۹۵۸ الی ۱۹۶۱ طی به اصطلاح جهش بزرگ به جلو ۳۸ میلیون انسان تلف شدند. رژیم مائو در آن سال‌ها محصولات زراعی کشور را مصادره کرده و آنها را به اروپای شرقی که زیر کنترل کمونیست‌ها بود در برابر دریافت جنگ افزار و حمایت سیاسی صادر می‌کرد. مواد غذایی و پول همچنین برای حمایت از نهضت‌های ضد استعماری و کمونیستی به آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین ارسال می‌شد. قتل عام توده‌وار در مقیاس «جهش بزرگ به جلو» چیزی بود که مائو خود را برای آن آماده کرده بود.
به تبع آن مبارزه قدرت (انقلاب فرهنگی چین) در سالهای ۱۹۶۶ تا ۱۹۷۶ در حزب کمونیست چین شروع شد. از روز ۱۶٫۵٫۱۹۶۶ چهره‌های میانه رو حزب اخراج شدند.انقلاب فرهنگی در واقع برای تصفیهٔ دیگر مسئولین حزب کمونیست طراحی شده بود تا حزب مرعوب شده و رهبری مائو تضمین شود. در واقع مائو آن رویداد را به عنوان یک «تصفیهٔ بزرگ» به شمار آورد. اهداف اصلی او آن رهبران حزبی بودند که فکر می‌کردند تلاش‌های مائو در اشتراکی کردن و صنعتی کردن در جهش بزرگ به جلو یک فاجعه بوده‌است.
مهم‌تر از همه در میان آنها لیو شائوچی بود که مدت‌ها چه در حزب و چه در ارتش جانشین فرمانده بود. اما وی دچار چندین اشتباه بزرگ شد، از جمله اعتراف به سیاست‌مداران شوروی در این باره که ۳۰ میلیون چینی طی ۱۹۵۸ - ۱۹۶۱ در اثر کمبود مواد غذایی مرده‌اند. لیو همچنین به طور علنی از قربانیان قحطی عذر خواهی نموده و با موفقیت بر کاهش مصادرهٔ محصولات زراعی و سایر مواد غذایی پافشاری کرد.مائو در می۱۹۶۶ انقلاب فرهنگی را به راه انداخت و لیو شائوچی را در نشست کمیتهٔ مرکزی در آگوست همان سال عزل نمود. انقلاب فرهنگی توسط محفلی مرکزی متشکل از پنج مرد و یک زن (همسر مائو) سازماندهی شد که خود مائو نیز در راس آن بود و طی آن مائو به یک کیش ملی تبدیل گردید.
گاردهای سرخ نیروهای بسیج شبه نظامی بودند متشکل از دانش آموزان و دانشجویان تندرو که در سال ۱۸٫۸٫۱۹۶۶ با حمایت مائو رسمیت یافتند. جیانگ چین همسر مائو و رهبر باند چهار نفره از این نیروها بهره برد و دستور داد در صورت لزوم، آنها جایگزین ارتش شوند.مائو و همسرش جیانگ چین حزب کمونیست چین را از وجود هزاران تن از مقامات این حزب از جمله جانشین احتمالی او لیو شائوچی و تنگ شیائوپنگ کسی که بعدا بالاترین مقام رهبری را عهده دار شد پاکسازی کردند.
تصویر صورت مائو بر هر مقاله‌ای در روزنامهٔ People’s Daily نقش بست و نیمرخی از سر او آرمی را زینت داد که همه باید آن را به لباس خود می‌داشتند. از «آثار منتخب» مائو و چهره‌پردازی معروف او تعدادی به چاپ رسید که از جمعیت کشور چین هم بسیار بیشتر بود (۲/۱ میلیارد). نزدیک به ۸/۴ میلیارد آرم از سر مائو ساخته شد، یعنی به ازاء هر چینی شش عدد. هر چینی نسخه‌ای از «کتاب سرخ کوچک» که نقل قول‌هایی از مائو بود را در یافت کرد و آن کتاب می‌بایست در تمامی مراسم عمومی همراه آنها باشد و در دستان دراز شدهٔ آنها به سوی آسمان تاب بخورد: در اینجا دیگر به واقع مائوئیسم به دین اجباری حکومت تبدیل شده بود.
گاردهای سرخ با بیرحمی شروع به پاکسازی دگراندیشان کردند. هزاران بنای تاریخی با خاک یکسان و اقلیتهای قومی و مذهبی از جمله مسلمانان سرکوب شدند.تعرض گاردهای سرخ تا اواسط سال ۱۹۶۸ ادامه داشت. درگیری داخلی گاردهای سرخ از یکسو و بیم کودتای ارتشی از سوی دیگر سبب شد تا مائو بعد از این که فرمانده ارتش لین پیائو متهم به کودتا و کشته شد پایان انقلاب فرهنگی را اعلام کند.در آوریل ۱۹۷۳ تنگ شیائوپنگ، از قربانیان انقلاب فرهنگی، با موافقت چوئن لای به معاونت نخست وزیری انتخاب شد. باند چهار نفره به رهبری جیانگ چین همسر مائو از این تحولات راضی نبود، آنها رقیب اصلی خود را چوئن لای، نخست وزیر چین می‌دانستند.با مرگ مائو در ماه سپتامبر ۱۹۷۶ باند چهار نفره تضیعف شد. آنها در ماه اکتبر ۱۹۷۶ دستگیر شدند و بدین ترتیب انقلاب فرهنگی خاتمه یافت. ثمره انقلاب فرهنگی، خشونت و کشتار و تخریب اقتصادی چین بود.حزب کمونیست در سال ۱۹۸۱ رسما از انقلاب فرهنگی تبری جست و به اشتباهات مائو اذعان کرد.
به طور کلی اندیشه مائو از واقعیات تاریخی چین در قرن بیستم تاثیر پذیرفته و از آنها قابل تفکیک نیست. مسایلی چون: انقلاب چین،مائوئیسم،انقلاب دهقانی،انقلاب اجتماعی، در اندیشه های مائو انعکاس آشکار پیدا می کنند.
به نظر مائو،انقلاب چین مهمترین اهداف خود را در رفع وابستگی و استثمار بین المللی می دید.دولت های چین پس از انقلاب مشروطیت 1911 و طبقات اجتماعی حامی آن دولت ها، وابسته به امپریالیسم بودند و از همین روی وی به جای تاکید بر مبارزه طبقاتی در درون،بر منازعه میان ملت های تحت سلطه و کشور های مسلط تاکید کرد. بدین سان مارکسیسم مائو از آغاز مارکسیسمی غیر طبقاتی و ناسیونالیستی بود.به نظر مائو،گرچه دولت کومینتانگ دشمن انقلاب بود،لیکن می بایست تضاد اصلی را در منازعه میان چین با امپریالیسم یافت. بنابر این انقلاب در چین اساسا طبقاتی نبود و خصیصه ملی گرایی وناسیونالیستی داشت. این دیدگاه مبتنی بر نظریه انترناسیونال سوم بود که انقلاب در کشور های تحت سلطه را اساسا ضد امپریالیستی می دانست و همه طبقات اجتماعی را جز نیروهای انقلاب به شمار می آورد.
اما مائوئیسم سه وجه داشت که وجه داخلی آن مربوط به انقلاب چین بود که بر مسئله نیروی دهقانی،تاکید داشت. وجه دیگر مائوئیسم،نظریه سوسیال امپریالیسم بود که از طرف خود مائو در باره انقلاب اکتبر شوروی ارائه شده بود. در این نظریه مائو اظهار داشت که سرمایه داری در شوروی بازتولید شده است. وجه دیگر مائوئیسم،اراده گرایی و ماتریالیسم دیالکتیکی بود که بر تغییر عینی جهانی بیرونی و استحاله ساختار های اجتماعی تاکید داشت.
اما عصاره وزبده دیدگاه مائو در باب انقلاب،بر روی انقلاب دهقانی تمرکز یافته بود و این انقلاب سناریویی بود که بیشتر از انقلاب اجتماعی،اندیشه مائو را به چالش گرفته بود.به این ترتیب حاصل ملاحظات مائو در باب انقلاب دهقانی را باید در مقاله معروف او تحت عنوان گزارشی در باره بررسی جنبش دهقانی هونان جستجو کرد.پیش از 1927 مائو به عنوان مارکسیست ارتدکس،اهمیتی برای دهقانان قائل نبود و پرولتاریای صنعتی را نیرو عمده انقلاب می دانست. اما اقامت وی در سال های 1926 و1927 در مناطق روستایی هونان به وی آموخت که شرایط اجتماعی چین انطباقی با نظریه مارکسیسم ارتدکس ندارد. مائو بر خلاف لنین که دهقانان را تنها به عنوان یکی از نیروهای حامی انقلاب پرولتاریایی تلقی کرده بود، استدلال می کرد که در شرایط خاص چین، این طبقه دهقان است که مآلاً انقلاب را رهبری خواهد کرد. مائو حتی بر آن بود که حزب کمونیست به عنوان رهبر انقلاب می تواند از درون طبقه دهقان پدید آبد. بنابر این،مائوئیسم کلا خصلتی غیر پرولتاریایی و دهقانی یافت.در باب انقلاب اجتماعی نیز مائو بر این بود که دولت کومینتانگ متکی به حمایت امپریالیست ها بود و بورژوازی بزرگ چین کارگزار سلطه امپریالیسم به شمار می رفت. بر این اساس،انقلاب اجتنماعی تنها از طریق رهایی ملی از استثمار بین المللی ممکن بود.
نظر به اینکه،سناریوی انقلاب دهقانی و انقلاب اجتماعی برای مائو از اهمیت فراوانی بر خوردار بود، وسیله نیل به این نوع انقلاب ها نیز برای او از اهمیت ویژه ای بر خوردار بود. بنابراین از لحاظ تاکتیکی،مائو جنگ چریکی را وسیله تحقق انقلاب می دانست. به نظر او جنگ عالی ترین شکل انقلاب است و انقلاب در جنگ به اوج خود می رسد. برنامه ریزی،تمرکز قوا و وارد کردن ضربات ناگهانی از اصول جنگ انقلابی به شیوه تهاجمی است. اندیشه جنگ چریکی مردمی که بعد ها در ادبیات مارکسیستی در قرن بیستم رواج یافت،از افکار مائو ریشه می گیرد. مائو بر این اعتقاد است که قبضه کردن قدرت به صورت مسلحانه و فیصله دادن مسائل از طریق جنگ،وظیفه اصلی و عالی ترین شکل انقلاب است. طبعا اندیشه مائو در این زمینه تحت شرایط تاریخی دهه 1930 و مبارزه با حکومت کومینتانگ و ارتش مهاجم ژاپن تکوین یافت. وی بر آن بود که انقلاب نیازمند اعمال زور است و قدرت سیاسی الزاما،از درون لوله تفنگ در می آید.
