اصلاح جامعه:فردسالم یاجامعه سالم؟

برای اصلاح جامعه، اول باید فرد را بسازیم تا فرد سالم جامعه را بسازد یا اینکه اول جامعه سالم درست کنیم تا جامعه فرد را بسازد و یا هر دو با هم؟

با دیدن سؤال شما، سؤالاتی دیگر نیز به عنوان مقدمه به ذهن انسان خطور می کند، که با جواب دادن به این سؤالات در مورد سؤال شما نیز به راحتی به جواب خواهیم رسید.
جامعه چه تأثیری در شکل گیری شخصیت فرد و تغییر شخصیت فرد دارد؟
فرد در پیدایش و تغییر جامعه چه اندازه تأثیر دارد؟
آیا جامعه غیر از افراد آن است؟
آیا اصلاح فرد مقدم است یا اصلاح جامعه؟

تأثیر جامعه بر فرد
عوامل متعددی وجود دارند که در شکل گیری و تغییر و تحول شخصیت فرد مؤثرند. از جملة این عوامل می توان فطریات، وراثت، محیط اجتماعی و انسانی، گذشت زمان، تربیت و اختیار و ارادة آزاد را برشمرد.
جامعه و محیط انسانی، یکی از عوامل موثر در شکل گیری و تحول شخصیت فرد بشمار می رود. و می تواند شامل خانواده، آموزشگاه ها و مدارس، شغل و حرفه، باشگاه ها، انجمن ها، احزاب، محافل علمی و مذهبی، مطبوعات، سینما، رادیو و تلویزیون و ... گردد.تأثیر و نفوذ محیط اجتماعی در شکل گیری و تغییر شخصیت فرد، در مورد اکثریت عظیمی از انسان ها بسیار عمیق و همه جانبه است.[1]
اغلب اوقات می شنویم که: رسم بر این است که چنین کنیم، یا جوّ جامعه مخالف این رفتار است و یا جامعه این را می پذیرد یا نمی پذیرد. اینها حاکی از تأثیرات جامعه بر شخصیت افراد است؛ حال چه این تأثیرات مثبت باشد یا منفی.
فرد انسانی به ندرت برخلافِ جهتِ آب، شنا می کند و جوّ اجتماعی حاکم و افکار عمومی را نادیده می گیرد.[2] پس این امر باعث اهمیت قائل شدن ما نسبت به اصلاح جامعه می گردد. و ما را به اصلاح جامعه برمی انگیزاند و به اندیشة در این زمینه وا می دارد.

میزان تأثیر جامعه بر فرد
ولی باید بدانیم که محیط و جامعه و اوضاع اجتماعی، به طور جبر مطلق بر انسان حکمفرا نیست؛ یعنی چنین نیست که انسان نتواند در این سیل، خودش برای خودش هیچ گونه تصمیمی بگیرد، جایش راعوض کند و حتی مسیر خود را برخلاف مسیر آن انتخاب کند؛ بلکه می تواند در این آبی که جاری است و خود به خود افراد را حرکت می دهد، سیر را در خلاف جهت آب قرار دهد و حتی در سرنوشت این سیل تأثیر بگذارد و آن را در مسیر دیگر بیندازد.
و تعلیمات اسلامی بر اساس این نظر است و الاّ مسئولیت، تکلیف، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد و امثال اینها، اصلاً معنی نداشت. و حتی عقوبت کردن و پاداش دادن معنی نداشت.
زیرا اگر بنا باشد هر فرد در مقابل جامعه، مجبور مطلق باشد و به کلی دست بسته باشد، نه تکلیف معنی دارد نه عقوبت و نه پاداش.[3]
بنابراین فشارهای اجتماعی اگر چه وجود دارند و بر رفتار و تربیت افراد هم تأثیر می گذارند، موجب رفع مسئولیت از فرد نمی گردد.[4]
پس میزان تأثیر جامعه بر فرد به اندازه ای نیست که موجب سلب ارادة فرد گردد و او را در مقابل تأثیرات خویش مجبور و بی اراده نماید.

ضرورت اصلاح جامعه
حال که پی بردیم یکی از عوامل مهم شکل گیری و تغییر شخصیت انسان، شرایط محیطی است؛ پس باید در ایجاد محیط تربیتی مساعد کوشا باشیم.
جامعه می تواند زمینة رشد و فساد را برای انسان فراهم آورد. جامعة فاسد زمینة فساد را برای افراد ایجاد می کند و جامعة سالم زمینة رشد و تعالی آن ها را.[5]
قرآن نیز به تأثیر پذیری انسان از محیط و شرایط مختلف اذعان دارد و او را نسبت به تأثیرات آنها هشدار می دهد. در مورد فرزند نوح ـ علیه السّلام ـ خداوند صریحاً می فرماید او از اهل تو نیست زیرا به دلیل متأثر شدن از عوامل محیطی ناصالح[6] از صلاح و درستی خارج شده است. و نیز جوانان اصحاب کهف را می ستاید که با هجرت از محیط فاسد، خود را از عوامل محیطی ناسالم دور ساختند و ایمان خویش را حفظ کردند.[7]
پس ما می توانیم با اصلاح محیط وسالم سازی فضای جامعه، محیط تربیتی مساعد و مناسب ایجاد نمائیم و با این کار موجب اصلاح و تغییر افراد گردیم.[8]

تأثیر فرد بر جامعه
همانطور که اشاره شد، عواملی مانند محیط اجتماعی، وراثت و .... در تغییر انسانها نقش دارند و اراده یکی از این عوامل بشمار می رود. در بین این عوامل، اراده اصلی ترین نقش را ایفاء می کند. و نقش عوامل دیگر به اندازه ای نیست که اراده را از انسان سلب نماید. پس در حقیقت آدمیان، با آزادی و اختیاری که در جامعه دارند، می توانند برخلافِ مسیر جامعه حرکت کنند و یا، از این مهمتر، مسیر جامعه را دگرگون سازند.[9]
بله یک فرد می تواند سرنوشت جدیدی را برای جامعة خود رقم زند. پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نمونة بارز این ادعا می باشد. آن حضرت با اتصال به خداوند تبارک، جامعه ای فاسد را اصلاح نمودند. و این نمونه فقط مختص پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ نمی باشد، زیرا که پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ سرمشق و الگویی مطلق در همة ابعاد زندگی و برای همة جهانیان است«لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»[10]
امام خمینی ـ رحمة الله علیه ـ نیز به پیروی از آن حضرت، جامعه ای را دگرگون ساختند و حتی در کل جهان تأثیر و تغییری بوجود آوردند.

چگونگی تأثیر فرد بر جامعه
فرد می تواند به صورت الگو قرار گرفتن برای دیگران، در جامعه تأثیر بگذارد. و ما می توانیم برای اصلاح جامعه، الگوهای مناسب و صالحی را برای جامعه معرفی نماییم.
اما اساسی ترین و مهم ترین، و وسیع ترین و عمیق ترین، و پایدارترین و ماندگارترین تأثیری که یک فرد می تواند در جامعه ای داشته باشد و به وسیلة آن زندگی روانی و انسانی افراد آن جامعه را متحول کند تأثیر در جهان بینی و ارزشگذاری آن جامعه، یا به تعبیری دیگر تأثیر در باور آن جامعه است. تأثیر انبیاء ـ صلّی الله علیه و آله ـ در جامعه ها از این نوع بوده است؛ و جانشینان و پیروان آنان نیز باید فعالیتشان را متوجه به این جهت و متمرکز در این کانون کنند.[11]
آیا اول باید جامعه را اصلاح کرد یا فرد را؟
جامعه یعنی مجموع افراد با یک ترکیب مخصوص. جامعه وجودی مستقل از افراد ندارد.[12] به عبارت دقیق تر «جامعه» وجودی حقیقی و شخصیتی مستقل از شخصیتهای افراد خود ندارد.[13]
فرد با همزیستی و همکاری با دیگر افراد، جامعه را پدید می آورد و تبدلات و تحولات آن را، اعم از خوب و بد و مطلوب و نامطلوب پدید می آورد.
بله جامعه را افراد آن می سازند و چون هر فردی از سایر افراد، کما بیش، تأثیر می پذیرد به همین دلیل می توان از تأثیر جامعه در فرد دم زد، پس تأثیر جامعه در فرد فقط به معنای تأثیر اکثریت افراد جامعه در فرد یا افراد خاص خواهد بود.[14]
پس در اصلاح جامعه نیز ناگزیر باید افراد آن جامعه را اصلاح کرد. در ساختن یک جامعة سالم باید افراد آن را ساخته، پرداخته نماییم زیرا که افراد، جامعه را تشکیل می دهند.[15] به عبارتی دیگر از ساختن انسان خوب، جامعة خوب شکل می گیرد، جامعه جز مجموعه ای از افراد نیست و افراد جامعه، عناصر تشکیل دهندة جامعه اند.[16]
در بسیاری از احکام اسلامی مانند جلوگیری از روزه خواری علنی، توجه شرع مقدس به جوّ جامعه می باشد و هدف اسلام سالم سازی محیط اجتماعی و سالم ماندن جو حاکم بر جامعه می باشد. و این نشانگر توجه اسلام به تأثیر جامعه بر روی فرد می باشد . اما اگر در این مطلب خوب بنگریم، تأثیر منفی افراد است که جو جامعه را آلوده می کند، و عاقبت باید افراد را اصلاح کنیم تا این احکام را رعایت و اجرا نمایند.
پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در صدر اسلام، ابتدا در مکه به تربیت افراد پرداختند و پس از 13 سال به مدینه هجرت فرمودند؛ و توسط افرادی که تربیت نموده بودند جامعة اسلامی مدینه را بنیان نهادند.
امام خمینی ـ رحمة الله علیه ـ نیز ابتدا در مکتب اهل بیت رشد یافتند و توسط اساتیدی همچون مرحوم شاه آبادی، تربیت یافتند، سپس با پشتوانة آن تربیتها و اتصال به پروردگار متعال، جامعه ای را اصلاح و دگرگون ساختند.[17]
پس برای داشتن افراد سالم و جامعة سالم، باید ابتدا افراد را تربیت و اصلاح نماییم. و سالم سازی جامعه نیز توسط افراد آن میسر است.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. تعلیم و تربیت در اسلام ـ شهید مطهری.
2. جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن ـ محمد تقی مصباح یزدی.
3. اخلاق در قرآن ـ محمد تقی مصباح یزدی ـ ج 3.

پی نوشت ها:
[1] . مصباح یزدی، محمد تقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، شرکت چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامی، 1378، ص174، 177، 44.
[2] . جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، همان، ص 45.
[3] . مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، انتشارات صدرا، 1378، ص 381.
[4] . دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، دفتر نشر و پخش معارف، 1380، ص 53.
[5] . نصری، عبدالله، مبانی انسان شناسی در قرآن، نشر بنیاد انتقال به تعلیم و تربیت اسلامی، 1361، ص322.
[6] . هود/42، 46، ر.ک: تفسیرالمیزان، مؤسسة نشر اسلامی، ج10، ص228، تا ص270.
[7] . کهف/9، 26.
[8] . دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، دفتر نشر و پخش معارف، 1380، ص226.
[9] . تقی مصباح یزدی، محمد تقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامی، 1378، ص159.
[10] . احزاب/21.
[11] . جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، همان، ص242.
[12] . مطهری، مرتضی، فلسفه اخلاق، انتشارات صدرا، 1371، ص213.
[13] . جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، همان، ص42.
[14] . همان، ص174.
[15] . مطهری، مرتضی، فلسفه تاریخ، انتشارات صدرا، 1369، ص 142.
[16] . ملکاوی، فتحی حسن، گامی به سوی نظریه پردازی در تعلیم و تربیت اسلامی. انتشارات مؤسسة امام خمینی، 1380، ص90.
[17] . مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1373، ص88.